‘Tırışkadan işler’ hakikaten tırışkaymış

David Rolfe Graeber önemli bir sosyal bilimciydi. 2020’de pankreas iltihabından öldüğünde yalnızca 59 yaşındaydı ama kısa ömründe cesur fikirleriyle büyük tartışmaların fitilini ateşlemeyi başardı.

Bunlardan belki de en bilineni, insanların işleriyle ilişkilerini mercek altına aldığı ‘On the Phenomenon of Bullshit Jobs’ (Tırışkadan İşler Olgusuna Dair) adlı makalesiydi. Graeber, akademinin ciddiyet kalkanına bürünmeden ‘Bullshit Jobs’ dediği ‘Saçma İşler’i yalnızca makale olarak yayınlamakla kalmadı, kitaplaştırdı. Kitap Türkçe’ye ‘Tırışkadan İşler’ olarak çevrildi, 2021’de yayınlandı.

Parlak bir antropolog olan David Rolfe Graeber’in ‘Tırışkadan İşler’ (Tİ) tezi iddialı: Ona göre modern toplumda çok sayıda iş, zaman ve kaynak israfından başka bir işe yaramıyor. Topluma faydası olmadığı gibi işi yapanı da tatmin etmiyor. Hatta anlam krizine sokup mutsuz ediyor.

Aynı zamanda anarşist olan Graeber’in Tİ diye tanımladığı işler, sırf istihdam olsun diye yaratılan, yapanın kendisinin de gereksiz gördüğü ve ortadan kalksa da pek bir şeyin değişmeyeceği işlerdi. Örnek olarak, ‘belirsiz sorumlulukları olan orta düzey yöneticiler, gereksiz evrak işi yapan idari personel, zamanını ‘ıvır zıvır’ davalara bakarak geçiren şirket avukatlarını vermişti.

Graeber’in değindiği önemli bir nokta da şuydu: Bu işler bireyi tatmin etmediği gibi mutsuz hatta öfkeli yapar. Çünkü ‘tırışkadan işler’de sıkışıp kalan insanlar yaptıkları işin anlamsız doğasıyla mücadele ederler. Yine de Graeber’in derdinin emekçiyle değil sistemle olduğunun altını çizmek lazım. Çünkü onun asıl eleştirisi, topluma gerçekten fayda sağlayan şeyler üretmekten ziyade mevcut yapıları sürdürmeye yönelik işler yaratan ekonomik sistemlerdi.

Graeber’a veri desteği

David Rolfe Graeber’in Tİ teorisi, sosyal bilimcinin daha çok gözlemlerine dayanıyordu ve nitelik açısından önem taşıyordu. Ancak fikri ortaya attığı ilk günden beri pek çok araştırmaya ilham oldu.

İşte şimdi bu araştırmalara bir yenisi daha eklendi. İsviçre’de Zürih Üniversitesi Sosyoloji bölümünden Simon Walo’nun yaptığı çalışma, David Graeber’in Tİ teorisine detaylı destek veren ilk çalışma olma özelliğini de taşıyor.

Walo, ABD’de anketlerden elde edilen geniş bir veri setini analiz ederek yaptığı araştırmada; yabancılaşma, sosyal etkileşim eksikliği, kamu ve özel sektör farkı, bireylerin motivasyonları gibi faktörleri de işin içine katarak insanların işlerini yararsız görüp görmediğine baktı. Özellikle de David Graeber’in Tİ işler arasında saydığı yönetici asistanlığı, satış/pazarlama, finans ve yöneticilik işlerinde bu anlayışın daha yaygın olduğunu saptadı.

İşletme, finans ve satış sektörlerinde çalışanların işlerini sosyal açıdan yararsız bulma oranı diğer sektörlere göre iki kat daha fazlaydı. Yöneticilerde bu oran 1,9, ofis asistanlarında ise 1,6 kat daha fazla çıktı.

Simon Walo’nun elde ettiği sonuçlar, Graeber’in teorisini destekliyor ancak araştırmacıya göre konunun başka açılardan da ele alınması gerekiyor çünkü bazen koşullar da anlamlı işlerin anlamsız görünmesine neden olabiliyor.